احوال سید حسن ولی نمایانگر شخصیتی متعهد به راه سلوک و بندگی حق تعالی است که در مسیر معرفت و وصال حق گام برداشته است. به گفته خودش بطور خاص مورد عنایت حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) قرار گرفته و از مشایخ بزرگی چون سید شاه نسیم و بهره‌مند گردیده و تاثیر ایشان در کلام و اشعارش به وضوح قابل مشاهده است.
آثار فارسی سید حسن ولی، به ویژه دیوان اشعار او شامل بیش از 10 هزار بیت شعرفارسی که یکی از این کتب اخیرا از سرداب مقبره ایشان به دست آمده، مجموعه‌ای است گرانبها که علاوه بر بیان عشق و ارادت به معصومین، حاوی معارف عمیق عرفانی، فلسفی و اخلاقی میباشد. در اشعار وی، ترکیبی از سبک ساده و در عین حال پرمعنا به چشم می‌خورد که به مخاطب این امکان را می‌دهد تا در سطوح مختلف معنایی، پیام‌های عرفانی او را فهم کند.
این مقاله به معرفی احوال و شرح آثار فارسی سید حسن ولی می‌پردازد و تلاش دارد تا با بررسی دقیق اشعار و نوشته‌های وی، جایگاه وی را در عرصه عرفان و ادب فارسی به تصویر بکشد و ارزش علمی و معنوی آثار او را برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به این حوزه روشن سازد.
معرفی اجمالی کُرم (پاراچنار):
کُرَّم ایجنسی(ناحیه قبیله‌ای تحت اداره فدرال) ناحیه ای درشمال غرب پاکستان است که باشرق افغانستان هم مرز است. این منطقه تحت مدیریت دولت مرکزی ( فدرال) می باشد و یکی ازمناطق قبایلی محسوب می شود در قرن های گذشته تحت تسلط شاهان کابل بوده و در زمان استعمار انگلیسی ها زیر قلمرو دولت انگلیس در هند درآمد. این منطقه یکی از هفت ناحیه قبیله‌ای تحت اداره فدرال نوار مرزی پاکستان می باشد که از سه سمت با افغانستان هم مرز بوده و تنها راهی است که با پاکستان و مناطق و شهرهای شرقی کشور مرتبط می شود. درگذشته این منطقه زیرتسلط حاکمان کابلستان بوده و مرکز پکتیکا و خوست محسوب می شد. سید حسن ولی عارف نامدار شیعی در همین نواحی چشم به جهان گشود.
زندگی نامه سیّدحسن ولی:
سیّدحسن ولی ابن سیّد شاه تسلیم بیست و هشتمین فرزند حضرت رسول خدا صلی الله عیه وآله و سلم میباشد، در شجره نامه ایشان حاکی است که سیّد حسن ولی در قرن نهم؛ (1013-972ھ ق، 1592-1551م) درکشورپاکستان منطقه کُرَّم ایجنسی پاراچناردر روستای شلوزان علیشاری (در بعضی منابع تاریخی شنوران، سنوران) در خانواده علماء و عرفاء چشم به جهان گشوده است، سیّدحسن ولی در دیوان خود به منطقه خود اشاره کرده است.
گر بپرسند محبّان از ملک حسن
گفت سادات که از مملکت شنوزانیم
من از ملک شنوزانم
افتادۂ درِ خراسانم
اسم شلوزان (شنوزان) در کتب معتبر مورخین و مؤلفین نیزذکرشده است. بطور نمونه در کتب معروف تاریخ از جمله
1. در ظفرنامه اسم این منطقه شنوزان آمده است.
2 درکتاب زبدۃ التواریخ نیز اسم این منطقه شنوزان ذکر شده است.
3 درکتاب تاجکان در منابع تاریخی، بخش پنجم، اسم کنونی شلوزان را ذکر کرده اند.
4 درطبقات ناصری ودرتاریخ فرشته شنوزان، شنوران و سنوران نوشته اند.
5 درتاریخ افغانستان پس از اسلام اسم این ناحیه شنوزان، شلوزان و ایریوب آمده است.
منطقه پاراچنار به برکت معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام بزرگان اخلاق و عرفان ناب شیعی زیادی را در خود جای داده است. عرفای بزرگی مانند سید ابوالحسن (فخر عالم)؛ جد سید حسن ولی، پسر ایشان سید انوربابا، سید میر قاسم معروف به مست بابا که در کوهات و تیرا مزار مستقل دارد و سید شاه نسیم که سید حسن ولی او را پیر، مرشد و استاد خود در اشعار معرفی می‌کند.
از این سلسله گرامی،کتاب‌های زیادی به فارسی و عربی نوشته شده که هنوز در خانه‌های سادات این منطقه موجود است. که می طلبد دوستان جستجوگر حق و حقیقت افکار این بزرگان را جلا بخشند و این معارف مهجور را دریابند و این منطقه را به نور تبدیل کنند تا راه‌های سلوک و عرفان ناب اسلامی دوباره فعال گردد و سیر الی الله در قلوب و اذهان ما نفوذ پیدا کند و جهل برطرف شود.
سید حسن ولی در دیوان اشعار خود، تعدادی از موضوعات دقیق عرفانی را در قالب شعر بیان کرده است. وی در اشعار خود مقامات عرفانی را به شکل مفصل در قالب شعر بیان کرده است. این عارف جایگاه خاصی در عرفان دارد. در باب پیر و مرید، از دو مرشد کامل خود ابتدا حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) و سپس یعنی سید شاه نسیم نام برده است. در برخی از اشعارش، در مقطع شعر اسم نسیم یا نسیمی آمده و در برخی موارد، در یک مصراع اسم نسیم و در مصراع دومی اسم علی الرضا (ع) ذکر شده است.
علم را چون از نسیمی یافتم
ما سوی الله را ز خود درتافتم
مرا هم معرفت موسی رضایست
نسیمی هم به علمم رهنما یست
از نسیمی هست علم بی حدّم
چون نسیمی هست باب و هم جدّم
شعرهای سیدحسن ولی بسیار ساده به نظر می‌رسند؛ مثلاً شعر «ای شاه بوالعجب» که در مصراع دوم فقط دو یا سه واژه دارد. وی در تمام دیوان خود از صناعات ادبی بهره برده است.علاوه بر نعت، منقبت و مرثیه، تعدادی دو بیتی، مخمس و مسدس نیز در کلامش وجود دارد. در بخشی به نام «ولایت در کلام سید حسن ولی»، اوصاف علی مرتضی به شکل خاص و در قالب مخمس بیان شده است. در اشعار طولانی‌اش مانند «پند نامه»، پندهایی نوشته که هر کسی در راه طریقت قدم نهد، آن پندها را حرز جان خود کند و این راه را بپیماید. تکرار واژه‌ها و حتی تکرار مصراع‌ها نیز در اشعار او دیده میشود، مانند «مستان سلامت می‌کند» که پس از هر سه مصراع یک مصراع تکرار شده است. این نوع شعر، امتیاز ویژه‌ای به سبک وی می‌بخشد.
ذکر اولاد امام زین العابدین علیه السلام :
بقول شیخ مفید وصاحب (فصول المهمه )اولاد امام علی بن حسین علیه السلام ازذکور واناث 15 نفر بودند و سیّد مهدی رجائی در کتاب المعاقبون من آل ابی طالب نیز 15 نفر را ذکر کرده است.
1. امام محمد بن علی علیه السلام2. عبدالله باهر3. عمرالاشرف 4. زید شهید 5. حسین الاصغر 6. علی الاصغر 7. حسن (لا بقیّه له) 8. سلیمان 9. عبدالرحمن 10. قاسم 11. حسین اکبر 12. محمد اصغر 13. عیسی 14. عبد الله اصغر 15داود
سلسله نسب سیّد حسن ولی از سیّد حسین الاصغر فرزند امام سجاد زین العابدین شروع شده است.
ذکرسیّدحسین الاصغر:
از شیخ مفید (رح) نقل شده است که حسین الاصغر بن علی بن حسین؛ سیّدِ فاضل و صاحب ورع بوده وحدیث بسیار از پدربزرگوار و از عمه گرامیش فاطمه بنت الحسین و از برادرش حضرت امام باقر علیه السلام نقل کرده است. ابوعبد الله حسین الاصغر بن الامام زین العابدین انسانی عفیف، محدث، فاضل، عالم، زاهد وعابد بوده است. او در سنه 175 هجری وفات یافت، عمرشریف وی 57 سال بود و درجنّت البقیع دفن شدہ است.
احمد بن عیسی ازپدرش نقل کرده که گفت من دیدم سیّد حسین الاصغر را که دعا می کرد من با خود میگفتم که دست خود را از دعا پایین نمی آورد تا دعای وی برای تمامی خلق مستجاب شود. ویک روایت دیگر از سعید مروی است که من هیچ کس بغیر حسن بن صالح که بیمناکتر ازخدای باشد ندیده بودم تا وقتی که در مدینه طیبه وارد شدم حسین الاصغر را بدیدم واز وی خائفتر وبیمناکترازخدای خود ندیدم واز شدت خوف و بیم چنان نمودی که گویا او را به آتش در برده، دیگر باره اش بیرون آورده اند.
شجره نسب سیّدحسن ولی:
سیّد حسن ولی ابن
سیّد شاه تسلیم ابن سیّد شاه نسیم
ابن سیّد میر قاسم (مست بابا) ابن
سیّد شاه حبیب ابن سیّد شاه کریم
ابن سیّد شاه رکن الدین ابن
سیّد شمس الدین ابن سیّد غیاث الدین
ابن سیّد شاه افضل ابن سیّد شاه افتخار
ابن سیّد ضیاء الدین ابن سیّد شاه طاهر
ابن سیّد شاه طیّب ابن سیّد شاه انور ابن سیّد شاه ابوالحسن (فخرعالم)
ابن سیّد شاه ابوالقاسم ابن سیّد شاه عبد الله ابن سیّد شاه ابوالقاسم
ابن سیّد میر حسن ابن سیّد شاه حسین الاصغر
ابن سیّد شاه جعفر ابن سیّد عبید الله
ابن سیّد حسین الاصغر
ابن سیّد الساجدین امام زین العابدین ع
ابن سیدالشهداء امام حسین ع
ابن امام المتقین علی ع
ذکر شجره نسب سیّدحسن ولی در دیوان او:
سیّد سادات عالم شاه مردان حیدر است جفت زهرا مرتضی ابن عم پیغمبر است
ابن حیدر هم حسین است سیّد پاکیزه پاک قرت العین نبی و اسم او چون شُبَّر است
چون امام عابدین زین العباد است ابن او ابن زین العابدین میدان حسین الاصغراست
نسل پنجم عبیدالله است ولقب اورا اعرج نسل ششم جعفرحجه که اسمش جعفراست
نسل هفتم شاه حسین الامره او را لقب نسل هشتم میرحسن سیّد اصل گوهر است
نسل نهم چون ابو القاسم و هم شاه عبدالله یازدهم شاه ابوالقاسم که لعل احمر است
دوازدهم شاه ابوالحسن سیّد فخرش لقب سیزدهم سیّد سادات چون شاه انور است
چهاردهم سیّدسادات چون شاه طیب او پانزدهم سیّدسادات چون شاه طاهر است
شانزدهم شاه ضیاء هفدهم شاه افتخار هجدهم شاه افضل که پیشوا و رهبر است
نوزدهم شاه غیاث وبیستم شاه شمس دین بیست ویکم شاه رکن الدین که دردین سرور است
بیست ودویم شاه کریم داد بیست وسویم شاه حبیب بیست وچهارم شاه ابوالقاسم او که نور مخفر است
بیست و پنجم شاه نسیمی صانع روشن ضمیر پیشوای دوستان رهنما و رهبر است
بیست و ششم شاه تسلیم ابن شاه نسیم بیست و هفتم شاه حسن تجرید دین جعفر است
بیست و هشتم میرسد مارا نسب با مآب جدّ باب ماخود مرتضی و جدّ ما پیغمبراست
نظم آورد شاه حسن درباب نسل نسف خود این نوشته چون که ازدر بحرکبری دفتراست
ذکراولاد سیّدحسن ولی:
از بزرگان نقل است که سیّد حسن ولی اولاد پسر نداشت و فقط دو دختر از او به یادگار ماند.
مسافرت سیدحسن ولی به مشهدالرضا ایران:
سیدحسن ولی به خراسان مشهد الرضا عازم و مجاور گردید که درکلام اشاره به آن کرده است.
بر درِ موسی الرضا سیّد حسن افتاده است
خاک درگاهش مرا چون منصب اعلا بود
سیّد حسن بدرگاه سلطان علی مدام
ما را نه احتیاج به تاج و قبا بود
در مشهد مقدس، جایگاه عبادت و خلوت سیّد حسن ولی از روزگاران کهن به «بست سیّد حسن» شهرت یافته است.
مرتبه علمی سیّدحسن ولی:
سیّدحسن ولی درعلم شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت، نجوم، علوم غریبه، علوم وجودانسانی ودرعلم معنی یعنی علم باطن و غیره صاحب نظر بوده و به این علوم درکلام و اشعارخود اشاراتی کرده است.
چون گدای درگه سیّد حسن پادشاه تو است سلطان بوالحسن
علم معنی از نسیمی یافتم در کتاب صد و چهارده کافتم
آثارسیّد حسن ولی:
آثار سیّدحسن ولی دست به دست به شکل نسخ خطی در علیشاری شلوزان نزد سادات از نوادگان وی محفوظ است. و تقریباً به 48 عنوان میرسد. از جمله آثار او شامل: دیوان مداحی شعر، بحر کیمیا شعر، حقائق عارفان نثر، مثنوی و مرثیه شعر، فقرنامه و .... این کتب درباره فقه، اصول، رمل، علوم غریبه، علم حروف، اشعارعرفانی وتصوف، مدیحه، حاشیه برآیات قران، نثر درباره اصول عرفان و سایر مباحث نوشته شده است. و این کتب به راستی شایسته تصحیح، نگارش مجدد و چاپ است.
تشرف سیّد حسن ولی به محضر امام علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام
نقل در نقل به نوادگان و اهالی این منطقه رسیده که سیّدحسن ولی در علیشاری شلوزان در حال مکاشفه و جذبه روحانی، به محضر انور حضرت امام رضا علیه‌السلام مشرّف شد و از آن دیدار، اسرار و کراماتی نصیب او گردید. این تشرف در بیان این بزرگواردر فقرنامه نقل شده است. اکنون در جایگاه آن دیدار روحانی، زیارتگاه کوچکی به یادگار از آن ملاقات بنا گردیده است.
شکرش بکن سیّد حسن از دفتر روز ازل
مهمان شده در خانه ات شاه خراسان آمده
هر روز و شب معتقدان زیادی به زیارت این سیّد حضور پیدا کرده و دراین بارگاه دعا می کنند. بالاخص روزهای پنج شنبه و جمعه ارادتمندان زیادی در مزار ایشان شب زنده داری کرده و محافل دعا انجام میگیرد و تابحال مریضان زیادی به اذن خداوند شفا یافته وحاجات درمندان برآورده شده است.
آثار نظم و نثر سید حسن ولی گنجینه گرانسنگی است که در موضوعات، توحید، نبوت، امامت، ولایت، شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت، فقر و عشق، اقسام نفس و مراتب آن، پیر و مرید و مقامات متصوفه مراتب آفاق و انفس و اسرار آفرینش می باشد.
خلائق از یوم آخرت می ترسند
من سیّدحسن از یوم الست می ترسم
توحید در اندیشۀ سیّد حسن ولی جایگاهی ویژه دارد و ایشان آن را به‌صورت عمیق و دقیق در اشعار و بیانات خود بیان کرده‌اند. توحید برای او نه تنها یک اصل اعتقادی، بلکه مقام و مرحله‌ای از سیر و سلوک روحانی است که هر سالک باید آن را درک کند و از آن عبور نماید.
در کلام ایشان، توحید به‌صورت مراتب و مقامات مختلف مطرح شده است و هر یک از این مراتب دارای مفاهیم عمیق عرفانی است که با زبان شعر به‌صورتی بدیع و هنرمندانه بیان شده‌اند. ایشان حروف اسم مقدس «الله» را نیز به‌عنوان رموزی سرّی تحلیل کرده و رازهای نهفته در آن‌ها را آشکار ساخته‌اند.
این دیدگاه سیّد حسن ولی، در میان عرفا و شعرای دیگر بی‌نظیر و منحصر به فرد است و نشان از معرفت عمیق و بصیرت ویژه ایشان دارد.
مثلاً از بیان های گران قدر زیر ملاحظه میشود:
الف الله است ربّ العالمین هم کریم ورحیم است و راحمین
لام لم یزل بذاتش لا یزال چون ندارد بیم و نقصان وزوال
لام لاینام اندر لیل و نهار خواب هم خوردن نداردکردگار
ه هویدای و ناپیدا شده جمله عالم ز تو پیدا شده
ایشان افزون بر مقامات توحیدی و عرفانی، دربارۀ نبوّت و ولایت نیز اشعاری سروده‌اند که در آن‌ها به‌زیبایی هرچه‌تمام‌تر حقایق این دو مقام والای الهی را بیان داشته‌اند.
سیّد حسن ولی در کلام خود، جایگاه عظیم پیامبران و اولیای الهی را به‌گونه‌ای بیان کرده‌اند که دل‌های عاشقان را معطر و جان‌ها را نورانی می‌سازد. این اشعار نه تنها مدح و ثنای اهل نبوت و ولایت‌اند، بلکه حامل معانی بلند عرفانی و شهودهای قلبی نیز می‌باشند.
از احد احمد پیدا شده
نعت احمد شد حیاتی در دلم صبح و شام ورد زبان بلبلم
از احد شد چون محمد آشکار از محمد گشت عالم بیشمار
چند هزارانش به رحمت پرورید دہ گوهرها از دل او آفرید
گوهر اول زمین و آسمان خلق در ارض و ملایک در زمان
گوهر دویم شد عرش عظیم حاملان را گشت آنجا جا مقیم
گوهر سویم ز زر کرسی نهاد پاسبانی را به کرّوبی نهاد
آفرید گوهر چهارم لوح را آشکارا کرد راز محو را
گوهر پنجم قلم را آفرید این نصیب ها از ازل آنجا کشید
گوهر ششم بیت النور بود چون فرود آمد ملایک را سجود
آفرید گوهر هفتم بهشت باغ و مئاواباد صرصر آب گشت
گوهر هشتم کہ دوزخ را ابد کافران مانند آنجا تا ابد
گوهر نهم شد خورشید نام چون سمای چهارمین او را مقام
آفرید از گوهر دهم قمر چون نماند این جهان خود سربه سر
گنج دل گنجینه الا بود هفت گوهر گنج الا الله بود
از دل نورمحمد آفرید اینچنین قدرت که درعالم که دید
چند هزاران سال چون داشتش نهان از ید قدرت زغیب کردش عیان
ای حسن درپی مقصودش بکوش تا که یابی هم چو وحدت رابجوش
شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت و مقامات مرتبط با آن‌ها در اشعار و بیانات سیّد حسن ولی رنگ و بویی تازه دارد. ایشان این مراتب سلوک عرفانی را با قلمی الهام‌یافته بر صفحۀ کاغذ نقش کرده‌اند و به‌زیبایی تمام میان این چهار مرحله پیوندی عمیق و معنادار برقرار نموده‌اند.
از منظر سیّد حسن ولی، اگر سالکی خواهان سیر و سلوک الی الله باشد، ولی از حقیقت نفس و مراتب آن بی‌خبر بماند، بی‌گمان از مقصد بازمانده و در وادی‌های ظلمت و ضلالت گرفتار خواهد شد. از همین‌رو، او تأکید می‌ورزد که بر سالک لازم است پیش از آن‌که گامی در میدان عرفان، تصوف و عشق بردارد، نخست به شناخت نفس و مراتب آن نائل آید؛ زیرا آگاهی از نفس، کلید درهای معرفت و شرط ورود به مقامات بلند سلوک است.
از این باب درمی‌یابیم که این سیّد بزرگ، در روزگار خویش مجتهدی در سرزمین شور و وارستگی بود، و در دل‌های پاک، بذر شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت را کاشته و پرورانده است. وی با اشعار و تعالیم خود مرزهای احکام و حدود الهی را ترسیم نمود که برای صاحبان خرد، راه را آسان و هموار می‌سازد.
این بخش از کلام سیّد حسن ولی، گواه آن است که وی عارف، فقیه، و صاحب سلوک بوده که درک ژرفی از ظاهر و باطن دین داشته و آن را با بیانی لطیف و ژرف به تصویر کشیده است.
سیّد حسن ولی به بیان موضوعاتی متنوع و ژرف دربارۀ وجود انسان، مراتب آفاق و انفس و اسرار آفرینش پرداخته است۔ وی با الهام از سخن نورانی حضرت امام علی علی علیه السلام که فرموده‌اند:
«أتَزعَمُ أنکَ جُرمٌ صغیر، و فیکَ انطوی العالمُ الأکبر؟»
آیا می‌پنداری که تو جرمی کوچک هستی؟ در حالی‌که در وجود تو عالم اکبر نهفته است؟
به تبیین جایگاه انسان در هستی پرداخته و اسراری از خلقت، ترکیب روح و بدن، و آینه‌گی وجود انسانی در برابر جهان هستی را آشکار می‌سازد
منبع:
سید حسنین پاراچناری، رساله دکتری" بررسی اشعار فارسی سید حسن ولی در عرفان، دانشگاه پیشاور،2024
نظر شما